Zonder lijden kan er geen geluk bestaan, betoogt de schrijver, psychiater Klaas-Jan Pos. Vreugde en verdriet zijn twee kanten van dezelfde medaille. Als je het lijden buitensluit, mis je ook de vreugde die haar onafscheidelijke tegenpool is. Het ego kan van alles roepen maar de ziel is haar tegenpool die zich wil ontwikkelen en juist een zachte fluisterstem heeft. Wij mensen hebben allemaal te maken met de spanning tussen deze twee uitersten. En zo zijn er nog meer tegenstellingen, zoals goed & kwaad en het verstand versus onze beleving. Het zoeken naar een zinvol bestaan levert een spanning op die ons ego liever uit de weg gaat, maar die de ziel zoekt, omdat we alleen door de spanning ons kunnen ontwikkelen. Het ego mikt op status en prestige en de ziel wil leren en groeien door onze leerervaringen. Vanuit onze ziel kunnen we met compassie kijken naar onze medemens die net als wij af en toe moet lijden en wat dat betreft zitten we allen in hetzelfde schuitje. Dat maakt compassie tot misschien wel onze belangrijkste vaardigheid.         

Ego en ziel

Het ego en de ziel zijn de sterke motiverende krachten die ons in beweging zetten en maken dat we ons kunnen ontwikkelen als mens. Ze geven ons tijdelijke en stoffelijke bestaan een vorm die steeds weer verandert. De paradox is dat ze tegengesteld aan elkaar zijn maar dat ze ook niet zonder elkaar kunnen bij het vormen van ons als mens.

Liefde

Het begrip de ziel heeft vooral de religieuze connotaties van vroeger, waar het ego zijn wetenschappelijke achtergrond heeft in de psychotherapeutische traditie en daarom minder verdacht is. De ziel is echter belangrijk omdat zij ons leert de liefde en de verbinding in ons leven te ontwikkelen, ondanks de afgescheidenheid die bij de ego-ervaring hoort. Ook zelfliefde en zelfacceptatie zijn cruciaal. Hoe meer je jezelf liefhebt, des te meer liefde je ook aan anderen kunt geven. 

Dans

Ziel en ego reageren op elkaar als in een dans. Hierbij spelen ze allebei een andere rol en spreken ze beide een andere taal. Het ego is analyserend en beschouwend en moet het hebben van argumenten, algemeenheden en het gezonde verstand. De ziel echter voelt zich thuis in verhalen, symbolen en vertrouwen en waagt de spong in het diepe. Leunend op de taal van het lichaam en op gevoel en intuïtie, moet ze het ego in verwarring zien te brengen zodat deze verleid wordt de controle los te laten.               

 Het Grote Lijden

 Lijden kan lichamelijk of geestelijk zijn. Ellende, pijn of verdriet vallen niet per se samen met lijden. Mensen kunnen heel wat pijn doorstaan zonder eronder te hoeven lijden. Dezelfde moeilijke omstandigheden leiden bij de een tot lijden terwijl de ander er helemaal niet zo onder gebukt gaat. Dus de mate van lijden hangt vooral van de persoon af. In het lijden is een voortdurende immense spanning aanwezig. Je wilt wel verder, maar je bent ten einde raad en je weet niet hoe. Hoop kan je dan op de been houden. De spanning komt neer op een balanceren tussen hoop en vrees. Soms kunnen mensen na een moeilijke tijd zich herpakken en toch weer perspectief zien en blijkt de uitzichtloosheid slechts tijdelijk te zijn geweest. 

Het Grote Lijden ontstaat wanneer we iets cruciaals dreigen te verliezen, bijvoorbeeld een huwelijk dat strandt of een erge ziekte die op ons pad komt. Na zo’n ervaring stellen mensen vaak andere prioriteiten en kijken ze anders tegen het leven aan, vaak relativerend en met meer levenswijsheid. Maar dat gaat niet zonder moeite. Sommige mensen blijven mentaal overeind ondanks diep en intens lijden, zoals er mensen waren die te midden van de verschrikkingen van de concentratiekampen zich om het lot van anderen bekommerden ondanks hun eigen ellende. Wij mensen kunnen ondanks groot leed een betekenisvol leven leiden.  

Acceptatie

Radicale acceptatie is het helemaal accepteren dat het leven op een moment is zoals het is. Dit is het begin van het lijden een andere betekenis geven. Het lukt vaak pas na een periode van verzet. Op verzet volgt berusting. We leggen ons bij de situatie neer. Maar we vallen niet samen met onze omstandigheden. Bij verzet en berusting hebben we er een negatieve verhouding toe: “Ik wil deze omstandigheden niet!” Meditatie en mindfulness kunnen in dit proces behulpzaam zijn.  Pas wanneer de acceptatie volkomen is, heb je het dieptepunt bereikt. De weg omhoog uit het ravijn zal leiden tot een nieuwe situatie. In het rouwproces hebben we vaardigheden nodig die de ziel ons kan verschaffen.

Rouwen              

Rouwen is veel meer dan alleen het hebben van verdriet en de pijn na het verlies van iets dierbaars. Na rouw is het verlies in het persoonlijke leven geïntegreerd. Om goed te rouwen is het belangrijk om de moeilijke emoties ruimte te geven om er te zijn, ook al ben je misschien bang voor de heftigheid ervan. Je moet die aandacht geven, ze een betekenis geven en ze doorleven om weer in het volgende stadium van je bestaan te kunnen komen. De emoties gaan vanzelf weer over. Na een doorgemaakt rouwproces met aandacht voor je emoties kun je meer doorleefd je levensverhaal herschrijven.

Loslaten

De volgende, moeilijke stap in de rouwverwerking is loslaten. Dit is nadrukkelijk niet hetzelfde als vergeten. Je neemt het verlies juist met je mee en je neemt het op in je persoonlijke geschiedenis. Je geeft het een betekenisvolle inhoud, waarna je weer verder kunt met je leven. Rouw betekent dan de doorleefde acceptatie dat je kwetsbaar bent, maar dat je daardoor ook het leven kunt omarmen.

Vreugde        

Verdriet en vreugde zijn twee kanten van een en dezelfde medaille. Volgens de Libanese schrijver Kahlil Gibran slaapt de een in je bed als de ander bij je aan tafel zit. Vreugde is een positieve en bijzondere emotie, die meer blijvende indruk maakt dan plezier. Het is een activiteit van de ziel, waarbij je een sterke en positieve verbondenheid intens en diepgaand ervaart. Dit kan zijn met de natuur, schoonheid, het leven of met andere mensen. Vreugde en verdriet liggen in elkaars verlengde en vragen om dezelfde open houding. Ze bevestigen wat voor ons belangrijk en waardevol is.

Compassie

Het lijden van een ander gaan veel mensen uit de weg, terwijl juist iemand die lijdt behoefte heeft aan begrip en steun. Bij compassie komt medelijden in actie. Het woord drukt verbondenheid uit met de ander. Gevoel en handelen komen samen. Bij compassie is de ziel aanwezig. Hierbij is empathie een belangrijke eigenschap. Je helpt de ander door het Grote Lijden heen te komen. De wortels van compassie zijn onze gedeelde kwetsbaarheid en sterfelijkheid. Vanuit je eigen kwetsbaarheid kun je de lijdende ander bijstaan. Maar dat lijden heeft niet het laatste woord. Na het vallen staan we weer op. 

Leed heeft niet het laatste woord, zonder lijden geen geluk – door Klaas-Jan Pos

Uitgeverij AnkhHermes, 2018